bonapasogit

Januari 17, 2009

FILSAFAT NI NAMANGULOSI

Filed under: budaya&seni,tapanuli — tryfs @ 2:07 pm

gbrmacamulos

Sada bagian penting situtu do di adat batak na mangulosi.

Tarsongonon on do filsafatna :

Halason do dirajumi angka ompunta na jolonsada sian angka silehon ngolui tu pamatangta. Mardomu do I huhut ala di angka tano pardolohan do ingannan nasida dohot di tano hornop na timbo, dao diginjang ni sisik ni laut (sea level), ima angka inganan na ngali na mambahen jolmai mangkasiholi nalas(halason). Tarida doi di umpasa :

Sinuan bulu mambahen las;

Simuan partuturan sibahen horas.

Asa disuan halak pe bulu humaliang huta, ndada holan na manjaga musu tujuanna,alai dohiot do mambahen as alas hutai, ai ditahan bului ma antongalogo nasai marunggis unggis ditano pardolohansihorhon ngali ni ari namanangkihik. Asa 3 do unsur sibahen ngolu dirajumi angka ompunta na joloi i ma ; mudar, hosa dohot halason.

Asa ianggo halason sai natabo, na pinarsinta jala na hinaholongan doi tongtong. Laos ido Alana umbahen na nidok ‘las roha’ molo rot tu iba na tabo, na hinalomohon manang na pinarsinta ni roha. Unik do istilah ‘las roha’ on. Tarida doi molo tatangkasi angka hata sileban na marlapatan Indonesia. ‘blij’ di hata Bolanda, ‘joyful’ di hata Inggris. Di sude hata sileban I, ndang adong disi napaboahon ‘las’.

Tolu do sibahen nalas ni roha ni ompunta sijolo-jolo tubu,ima ;mata ni ari, api dohot ulos. Ia mataniari ndang apala dipingkiri halaki, ai sandirina doi sai mullop ganup ari. Ia api mura doi nian patupaon alai praktis I pangkeon borngin I lao palashon pamatnag, ai ingkon jaga-jagaon do I, hapeiba porlu modom. Tung asing do ianggo ulos, ai holan ripe mameakkon do iba tu atas ni pamatnag niba, gabe las ma. Alani I, ganup hali patupahon silas ni rohani anakkon angka ompunta najolo,sai ulos do dilehon, alani penting ni ulos I tungolo siapari. Laos pahean na uli do huhut uulos I sialithononton laho tu pesta manang laho tu onan ditingki mangebang. Jadi toho do tu ulos hata niumpasa na mandok ;

Sidua uli songon namangan poga;

Malum sahit,bosur butuha.

Di ujungna gabe masuk adapt ma na mangulosi I, jala maraturan, ima ;

ð Holan tuna diotoru ni tutur niba do iba boi mangalehon ulos. Rupani ;hulahula tu parboruon. Natorasna tu ianakkon na. amang boru tu maen. Haha tu anggi.

ð Ingkon ulos na suman do lehonon, ndang boi asal ulos. Rupani ; ragidup songon ulos pargomgomtu ina ni hela.sibolang manang ragi hotang songon ulos pansamot tu ama ni hela.laos si songoni di lehonon songon ulos hela. Ragidup tu boru songon ulos mula gabe (ditingki tumagam haroan di buha bajuna.

Mangihuthon pamangkena tolu mansam do ulos,ima :

1. siabithononton ; ragidup,sibolang, runjat, jobit, simarinjamisi, ragi pangko,dna.

2. sihadangkononton (sampe-sampe); sirara, sumbat, bolean, mangiring, surisuri,, sedum, dna.

3. sitalitalihononton ; tuntuman,mangiring, padangrusa,dna.

RAKSA NI ANGKA ULOS

(Nasomal di angka tingki on dipangke halak mangulosi,mangihuthon jahajaha ni panurat dohot na binereng sian dongan).

Noot ; ‘raksa’ lapatanna ; pangalaho , guna tujuan dohot na asing, na dapot paboaon tu sada barang, songon ulos rupani.

1.MANGIRING

ulos mangiring

ulos mangiring

Uloson jot jot do dilehon halak batak songon parompa,namarsintasintahon asa matinodohon anak dohot boru dope, nian dakdanak na pinarompaan I asa lam torop iringiringon ni natorasna.

Jotjot do tu anak dohot boru na marbagas ni uloshon ‘ulos mangiring’ on, na marsintahon asa tibu ro hagabeon tu nasida, laos ni dok ni umpasa ;

Giring-giring gosta-gosta;

Sai tibu ma hamu mangompa ompa”

Pamangkena ; pinartali tali manang sinampe sampehon.

2.MANGIRING PINARSUNGSANGulos

Ia ulkos on pangkeon ma on mangulosi molo songon na adong na masisuharan (marsungsang) di partuturon, umpamana na pinarhula-hula hian gabe pinarboru. Jadi ulos on ma pangkeon mangulosi panganten manang mambahen parompa ni dakdanak. Jadi ditingki na mangkatahon ulos I pangulosi ingkon solothonontonna ma mandok umpama ;

Rundut biur ni eme mambahen tu porngisna,

Masijaitan andor ni gadong mambahen tu ramosna.

3.BINTANG MAROTUR(MAROTUR)

bintang marotur

bintang marotur

Didok ompunta sijolo-jolo tubu nina barita I; on ma ulos ni Siboru Habonaran , si boru Deak Parujar, mula ni panggantion dohot parsorhaon, pargantang, pamonori na so boil obi naso boi hurang. Ia ulosna I I ma na margoar :

Bintang maratur(marotur)

Siatur maranak,siatur marboru

Siatur hagabeon, siatur hamoraon

Tu naolo mangido I sian Amanta Debata.

Jadi molo binahen ulos on uloshononton, tambahononton ma tu angka hata dohot pasupasu sidohonon hian angka pandohan on : ‘ia ulos on bintang marotur do. Asa, sai anggiat ma diparbisuhi Amanta Debata Parasi Rohai hamu manogu nogu jala mangatur dakdanak on dohot tinodohonna na naeng ro dope. Sai gabe jolma na olo aturon ma ibana jala ibana sandiri gabe jolma na malo mangatur angka tinodohonna, tu nadenggan dogdot harentaon.

Pamangkena ; dos do dohot ulos mangiring.

4.ULOS GODANG

ulos godang

ulos godang

Digoar do on jot jot ‘sadum-angkola’. Uli situtu do rupana . argana peantong umumna tumimbo do sian arga ragidup nang pe nian derajatna di toru ni ragidup.

Ia’ulos-godang’ on niuloshon doi tu ianakkon si godang ni rohaniba, ima ianakkon na mambahen las ni roha nab alga, na godang di iba. Ia sinta sinta ni ulos- godang on,on do :

Asa songon goar ni ulos I ulos godang, sai boi nian tu joloan on na ni ulosan I patupahon godang nauli jala na denggan tu sisolhotna dohot donganna, jala marhite I gabe dapotan pasu pasu dohot asini roha ibana sian Amanta Pardenggan basai.

Pamangkena ;dos do songon ragidup.

5.ULOS RAGIHOTANG

ulos ragi-hotang

ulos ragi-hotang

Uloshon ma somalna na gumodang diuloshon ditingkion. Tongam do antong ‘ulos ragihotang’ I uloshononton tarlobi molo ragi hotang na ummuli ni uloshon, ima namargoar ‘ potir sinagok’

Adong do angka umpasa na mardomu ulos I na denggan dohonon ditingki namanguloshon i. pinilit manang dia sian angka umpasa I na toho dohonon tu na ni ulosan i.

Angka on ma;

  1. hotang do ragian,hadanghadangan pansalongan;

siahaan gabe si anggian, molo hurang sinaloan.

  1. hotang binebebebe, hotang pinulopulos;

unang iba mandele, ai godang do tudos-tudos.

  1. tumbur ni pangkat tu tumbur ni hotang;

tusi hamu mangalangka, sai disi ma hamu dapotan.

  1. hotang hotari, hotang pulogos;

gogo mahamu mansari asa dao pogos.

  1. hotang do bahen hirang, lao mandurung pora-pora;

sai dao ma sian hamu nasirang , asa lam balga ma holongf ni roha.

  1. hotang diparapara, ijuk diparlabian;

sai dao manasa mara, jala sai roma parsaulian.

Pamangkena ; do do dohot ragidup.

6.ULOS SITOLU(N)TOHO

ulos sitoluntoho

ulos sitoluntoho

Adong do na istimewa di uloshon ima : tangkas do tarida di goarna I adong tolu tuhona. Ndang tarjua so ingkon symbol ni Dalihan Natolu ulos on. Jadi molo pinangke uloshon mangulosi penganten manang gabe parompa porlu ma dohonon poda taringot tu Dalihan Natolu, ima;

¨ manta mardongan tubu,

¨ elek marboru

¨ somba marhula-hula.

Jala diujungna laos dihatahon pangulosi ima pasupasu ‘sitolu sai hot’. Ima :

1. pasupasu asa sai masihaholongan jala rap saur matua;

sidangka ni arirang naso tupa sirang,

diginjang ia arirang, ditoru ia panggonan;

badan muna ma naso ra sirang, tondimuna sai masigomgoman.

2. pasupasu hagabeon ;

bintang narumiris tu ombun na sumorop.

Toho dirondang ni bulan ;

Anak pe dihamu sai riris, boru pe antong torop,

Jala sude sioloi Tuhan.

3. pasu pasu pansamotan

4. bona ni aek puli, di dolok sitapongan:

5. asai roma tuhamu na uli,songoni nang pansamotan.

Pamangkena ; sampesampehononton.

7.BOLEAN

ulos bolean

ulos bolean

Ia najolo ra sai ulos on do somalna diuloshon halak tu ianakkon tu namarsitaonon laho mangapuli na ni ulosan i.

Noot ; ra adong do pardomuan ni goar ‘bolean’ tu hata Indonesia ‘membelai belay, namarlapatan mangapuli dohot ‘belaian’ na marlapatan apulapul.

Pamangkena :sinampesamehon.

8.SIBOLANG

sibolang

sibolang

Ia ulos sibolang on ra ulos ‘sibulang’ hian do goarna, ai gunana naparjolo, ninna lapatanna ; jolma sihormatan siala jasana. Umpamana ulubalang na manaluhon musu manang halak na barani huhut sanggup pamatehon angka binatang panoro.

Ditingki on ulo on do jotjot dibahen halak magulosi amang ni helana jala digoari ma ulos pansamot na sumintahon asa jolma na boi pangusandean nian amang ni hela i., na gogo mansamot jala parpomparan sibulangbulangan. Jala dohonon ni pangulosi I ma songon tambatamba ni angka pasupasu na somal umpasa on;

Marasar sihosari di tobak ni Panggulangan,

Sai halak nagogo ma hamu jala parpomparan sibulasng bulangan.

Ulos sibolang on do huhut jotjot diparulos halak laho mangadopi dohot mambahen adapt tu na monding. Bahen tujung ni namabalu pe jotjot do ulos di pangke.

Pamangkena ;dos do songon ragidup.

9.RAGIDUP

ragidup

ragidup

Mansai maol jala loja do manonun ‘ragidup’ I, patut do I antong. Ai ulos on ma kelas parginjang ni ulos di hita halak Batak. Molo niparrohahon rupa dohot angka gorga ni ulos I sude idaon ma songon na mangolu do I sude. Patut ma antong di goari sude ulos I ragidup(aragi-hidup) jala adong do namandok ulos I sombol ni ngolu .

Ia ngolu I tung na arga situtu do I di hita halak Batak . umumna ssude do hita halak Batak lomo rahana leleng mangolu jala mansai otik do na manongkot. Ndang mabiar halak Batak pogos asal ma boi mangolui. Ima Alana umbahen na adong umpasa ;

Agia pe lapa lapa asal di toru ni sobuon;

Agia pe malap alap asal ma dihangoluon;

Ai sai na boi do partulaga gabe parjujuon.

Bagia-bagian ni ulos ragidup, goarna dohot lapatannna

I. dua do sisina na boi dohonon gabe sombol ni topi manang batas, na pabohon sude do batas na di portibion.

II. Diholan-holang ni sisi naduai adong do 3 bagian niulos i. bagian partonga-tonga ni natolui digoari ‘badan’, jala nadua bagian parujung –tar dos do berengon rupana- digoari ‘inganni nani parhalak’, sada nari inganan ni ‘na ni parhalak boru-boru’.

Ia badan I rara pangko birong do rupana jala margaris-garis na bontar na nigoaran ‘honda’.

Ia napinarhalak baoa dohot na pinarhalak boru-boru I ma symbol na hagabeon do I,maranak marboru. Di inganan ni na pinarhalak baoa dohot boru-boru I adong dope 3 gorga (bunga) ima naginoaran ;

1. ‘antinganting’ na songon symbol hamoraon, ai sian mas do pinauli anting anting na uli.

2. ‘sigumang’ na songon symbol ni hapadoton dohot kemakmuran , ai binatang naringgas muluulon do sigumang I, jala hapadoton dona parohon kemakmuran.

3. ‘batu ni andsimun’ na songon symbol ni hahipason , na mardomu tu pandohan ‘ansimun sipalambok taoar sipangalumi’.

Diholang holang ni ‘na pinarhalak’ dohot ‘sigumang’ dohot ‘batu ni ansimun’ adong do torop ragi bunga na ginoaran ‘ipon’. Ia holing-holang ni angka ipon I digoari do I ‘rasianna’.

Mangarasi ulos ragidup

Mangarasi lapatanna mamareso tangkas sude bagian dohot ragi ni ulos I, manang na sude do angka memenuhi syarat. Molo sude do memenuhi syarat, digoari ma ulos I ‘na gok rasianna’.

Angka on ma syarat-syaratna I ;

  1. ingkon tio/torang berengon rupa ni ulos i
  2. ingkon rapi partonunna jala toho ukuranna
  3. ingkon ganjil do bilangan ni ‘honda’ na
  4. ingkon toho bilangan ni ‘ipon’ na

noot sian panurat ; din a mangarasi ulos sae ma pinarrohahon syarat 1 dohot 2 langgo 3 dohot 4 nunga marbau najoloi.

Pamangkena ; baido sampesampehononhon boi nang abithononhon manang hophophononhon.

10.RAGIDUP SILINGGOM

Ia asing ni ragidup silinggom sian ragidup nasomal , holan di badanna I do, ai tarholom do tompana, im na ni dok na linggom(holom). Ulos on ma na toho uloshononton tu ianakhon parpangkat na timbo manang na marhuaso. Jadi sinta sinta ni ragidup silinggom I on do ;

Asa boi nian marlinggom di toru ni na ni ulosan angka na gale dohot angka na pogos, huhut asa ibana antong mangalinggomi angka na di toruna dohot denggan, jala marhite I gabe lam tamba jaloonna pasu pasu sian Debata Parasi Roha i.

Ndang ditigatigahon halak on. Jadimolo porlu adong ingkon patonuntononton do. Mansai uli jala hona nian aut ulos silinggom on niuloshon tu pegawai tinggi na ro mangebati daerah.

Pamangkena ;dos do songon ragidup nasomal.

11.ULOS PINUSSAAN

ulos pinussaan

ulos pinussaan

Mansam ni ragidup do uloshon, jala pamangkena pe dos do dohot ragidup nasomal.

12.ULOS SURISURI TOGUTOGU (LOBULOBU)

Adong do na istimewa di ulos on I ma ; ndang digotap rambuna, torus doi laos mardomu. Jadi gabe songon abit kain sarung do ulos I na ingkon suruhon laho mamangke. Ia tujuanna disi on do :

  • asa une pangkeon songon kain sarung molo jumpa parabiton
  • asa unang mura madabu dakdanak sian ompaan niiba molo pinangke ulus I gabe parompa.

Digoari do sude uloshon ulos lobulobu (lobu=masuk), asa anggiat lobu(masuk) angka na uli tujabu nina mamangkesa.

Molo dipangke anak boru on mangompa ibotona, diendehon ma :

‘ulos lobulobu , marambu ho ditonga-tonga.’

Tibu ma ho ito dolidoli, jala mambahen silas ni roha.

Ia molo angina do na ni ompa ni anakboru I endehon ma ;

‘ulos lobulobu maraambu ho ditonga tonga.

Sinok mamodom ho anggi, suman tu boru ni namora’

Pamangkena : mambahen parompa manang pinarabit.

Blog di WordPress.com.